life is beautiful

જીવન સુંદર છે..લાઇફ ઇઝ બ્યુટીફુલ…( “ લા..વીટા અ બેલા..” મૂળ ઇટાલિયન નામ)

“ પ્રારબ્ધની કિતાબના કોણે વાંચ્યા છે ગૂઢ પાના ?

હાસ્યની રૂમઝૂમ છડીઓની નીચે..

આંસુઓના પૂર વહે છે છાનામાના…”

સો ટચના સોના જેવી વેદના જયારે હાસ્યમાં ઝબોળાઇને આવે ત્યારે ભીતરમાં ખળભળાટ… સંવેદનાનું ઝરણું આપોઆપ વહી ઉઠે..તીવ્ર પીડાની અનુભૂતિ જેને વ્યક્ત કરવા માટે કદાચ શબ્દો વામણા બની રહે. પ્રેમ અને પીડાની કોઇ વાત નહીં..અને છતાં એ બે સિવાય કોઇ વાતનું અસ્તિત્વ નહીં…ભીતરને વલોવીને હચમચાવી નાખતી મૂળ ઇટાલિયન ફિલ્મની અંગ્રેજી આવૃતિ જોઇને ભીતરમાં એક ખળભળાટ..ગૂંગળામણ…ગળામાં ડૂમો, આંખ અને અંતર બંને ભીના ભીના… 1939…. બીજા વિશ્વયુધ્ધની પાર્શ્વભૂમિકામાં રચાયેલી આ ફિલ્મ કોઇ પણ સંવેદનશીલ વ્યક્તિના અસ્તિત્વને ઝકઝોરી રહે છે.

માનવજાતનો ઇતિહાસ અનેક ક્રૂરતા, સંવેદના..પીડાઓનો સાક્ષી છે.

હિટલરની ગેસ ચેમ્બર, નાઝીવાદ, એ લોહિયાળ નર સંહાર માનવઇતિહાસનું કલંકિત પૃષ્ઠ છે. એના વિશે વાંચ્યું હતું..જાણ્યું હતું…..છતાં જયારે આ ફિલ્મ જોઇ ત્યારે….શબ્દો આપોઆપ ખોવાઇ જાય છે. મૌન ડૂમો ભરાઇ આવે…ભીતરને ખળભળાવી રહે એવી 1997માં બનેલી આ ફિલ્મને 1999માં ત્રણ ઓસ્કાર એવોર્ડ મળી ચૂકયા છે. અને 1998માં કેન્સાસ ફિલ્મ ફેસ્ટીવલમાં જયુરીનો ગ્રાંડ પ્રાઇઝ એવોર્ડ પણ આ ફિલમને ફાળે આવેલો છે. ઉપરાંત અન્ય 52 એવોર્ડોથી આ ફિલ્મ સન્માનિત થઇ ચૂકી છે.

લેખક, હીરો અને દિગ્દર્શક એમ ત્રિવિધ ભૂમિકાને રોબર્ટ બેનીનીએ અદભૂત ન્યાય આપ્યો છે.બેસ્ટ ફિલ્મ,બેસ્ટ અભિનેતાનો ઓસ્કાર એવોર્ડ રોબર્ટ બેનીનીએ યોગ્ય રીતે જ જીત્યો છે.તેની પત્ની બનતી ડોરા ..(જે વાસ્તવિક જિંદગીમાં પણ તેની પત્ની છે.) બહું ઓછા શબ્દો સાથે એક સ્ત્રી, એક પત્ની અને એક માનું પાત્ર જીવી ગઇ છે. તેની આંખ અને ચહેરો તેના મનોભાવ..તેની પીડા..તેની ખુશી જે રીતે વ્યકત કરતા રહે છે..તે કાબિલે દાદ છે. જયારે પાંચ વરસનો જોસુઆ…પરાણે વહાલો લાગે એવો મીઠડો છે. તેના અભિનયને તો સલામ જ ઘટે…ફિલ્મ પૂરી થયા બાદ આ ત્રણે પાત્રોને જલદી વિસરવા આસાન નથી.

પ્રેમ અને પીડાને કલા કઇ ઉંચાઇએ પહોંચાડી શકે છે આ ફિલ્મ એનું ઉત્તમ ઉદાહરણ છે.
જીવન એટલે સુખ અને દુ:ખનું અજબ સન્મિશ્રણ..એમાં છલોછલ પ્રેમ છે, દુ:ખ છે, પીડા છે..વેદના છે, કરૂણા છે તો સુખની સુંદર ક્ષણો પણ ગેરહાજર નથી જ…જીવનના આ પરમ સત્યને ઉજાગર કરતી હોય તેમ આ ફિલ્મનો પ્રથમ ભાગ નર્યા, નીતર્યા આનંદ અને સુખની ક્ષણોથી છલકાયેલો છે. ચાર્લી ચેપ્લીનની યાદ અપાવી જતો ગ્વીડો ( પિકચરનો હીરો રોબર્ટ બેનીની ) આપણને દરેક મિનિટે ખડખડાટ હસાવવામાં સો ટકા સફળ થાય છે..નાની નાની નિર્દોષ હરકતોથી નીતરતું હાસ્ય પ્રેક્ષકના ચહેરાને સતત સ્મિતમઢયો રાખે છે. ગ્વીડો અને ડોરાની પ્રેમ સ્ટોરીમાં આપણે હોંશે હોંશે સામેલ થતા રહીએ છીએ.
પિક્ચરની શરૂઆત કંઇક આ રીતે થાય છે.

1939…બીજા વિશ્વયુધ્ધની શરૂઆતનો સમય….નાઝીઓએ ઇટલી પર કબ્જો જમાવી લીધો છે..એવા છૂટાછવાયા સાંકેતિક દ્રશ્યો પિક્ચરમાં દેખા દેતા રહે છે. ભારેલા અગ્નિ જેવા આ સમયે ગ્વીડો નામનો યુવાન પોતાની બુક શોપ ખોલવાનું શમણું લઇને પોતાના એક મિત્ર સાથે ઇટાલિના એરાઝ શહેરમાં આવે છે. રસ્તામાં તેની મુલાકાત આકસ્મિક રીતે ડોરા નામની એક સુંદર યુવતી સાથે થાય છે. જે એક સ્કૂલમાં શિક્ષિકા છે. બે પાંચ મિનિટની એ મુલાકાતમાં હસી મજાકની સાથે બંનેના અંતરના કોઇ તાર રણઝણી રહે છે. પરંતુ ખાસ કોઇ વાતચીત સિવાય બંને છૂટા પડે છે.
ગ્વીડો મૂળભૂત રીતે આનંદી, મસ્તીખોર, હાજરજવાબી, ચંચળ યુવક છે. નિર્દોષ મજાક, મસ્તી એના લોહીમાં છે.

શરૂઆતમાં તે એના એક અંકલની હોટેલમાં “ ગ્રાંડ હોટેલમાં “ વેઇટર તરીકે નોકરી કરે છે. અંકલ એને ગ્રાહકો સામે કેવી રીતે પેશ આવવું એની ટ્રેનીંગ આપે છે.

ગ્વીડો પૂછે છે..મારે ગ્રાહકો સામે કેટલા ઝૂકવાનું છે ? હું 180 ડીગ્રી સુધી વળી શકું છું.
જવાબમાં અંકલ એલીઝ તેને સમજાવે છે. ’ ગ્વીડો, તેં સૂર્યમુખીનું ફૂલ જોયું છે ? એ હમેશા સૂર્ય તરફ ઝૂકેલું રહે છે…પરંતુ જે ફૂલ વધારે પડતા નમી ગયા છે એનો અર્થ એ કે તે મૃત:પ્રાય બની ગયા છે. કરમાઇ ગયા છે. તું અહીં નોકરી કરે છે..પણ નોકર નથી. ઇશ્વર માણસજાતની સૌથી મોટી સેવા કરે છે..પણ તે માનવીનો નોકર..સેવક નથી..સેવા એ સૌથી મોટી એક કલા છે. બસ તારે આ જ રીતે ગ્રાહકોની સેવા કરવાની છે ‘ કેટલી સરસ વાત ! ફિલ્મમાં આવી અનેક સાવ સામાન્ય વાતોમાંથી જીવનનું નવનીત તરવાયા કરે છે.

ડોરા શ્રીમંત માતા,પિતાની પુત્રી છે..તેની સગાઇ તેના જેવા જ એક શ્રીમંત યુવક સાથે નક્કી છે.પણ ગ્વીડોની ચંચળતા, પ્રેમ, મસ્તી તેને આકર્ષે છે. તેમની પ્રેમ સ્ટોરી પ્રેક્ષકોને નાનકડું સ્મિત નહીં..પણ ખડખડાટ હાસ્યની લહાણી કર્યે જાય છે. ગ્વીડો માટે ડોરા એક પ્રિંસેસ બની રહે છે. નાના નાના અનેક પ્રસંગો હાસ્યની અવિરત છોળ ઉડાડતા રહે છે. સંજોગો ગ્વીડોને સાથ આપતા રહે છે. પ્રેક્ષકોને ગ્વીડો નસીબદાર લાગે છે. પણ….

ગ્વીડો જે હોટેલમાં કામ કરે છે તેમાં એક વાર એક જર્મન ડોકટર આવે છે..જેને આખો વખત જાતજાતની પઝલ ઉકેલવાનો ગાંડો શોખ છે. ગ્વીડો પઝલ..કોયડા ઉકેલવામાં માહેર છે ગ્વીડો એક અઘરી પઝલ ડોકટરને તુરત ઉકેલી આપે છે.ત્યારે ડોકટર ખુશખુશાલ થઇ જાય છે. ગ્વીડો તેનો દોસ્ત બની જાય છે. પણ….

ગ્વીડો જે હોટેલમાં વેઇટર તરીકે કામ કરે છે એ જ હોટેલમાં ડોરાની સગાઇની પાર્ટી ગોઠવાય છે.ડોરાની સગાઇ થતી જોઇને ..પોતાની પ્રિંસેસને કોઇની થતી જોઇને ગ્વીડો બે પાંચ ક્ષણ હતપ્રભ બની રહે છે. પણ એ કંઇ હિમત હારે તેમ નથી જ. સામે પક્ષે ડોરા પણ ગ્વીડોને અહીં જોઇને ખુશ થાય છે. તે ગ્વીડોને પોતાને અહીથી લઇ જવા માટે કહે છે. આ સગાઇ તેની પસંદગીની નથી. તે ગ્વીડોને પ્રેમ કરે છે. ગ્વીડો નાટકીય રીતે બધાની વચ્ચેથી ડોરાને ઘોડા ઉપર લઇ જાય છે. બધાને એમ જ થાય છે કે આ સગાઇના ફંકશનનો જ એક ભાગ છે. બેન્ડ વાગતું રહે છે. ડોરા ડાઇનીંગ ટેબલ પરથી કૂદીને ગ્વીડો સાથે ઘોડા ઉપર સવાર થઇ જાય છે. અને કોઇને કશું સમજાય તે પહેલા ગ્વીડો અને ડોરા ત્યાંથી નીકળી જાય છે.

હવે શરૂ થાય છે ગ્વીડો અને ડોરાનું સહજીવન..ફિલમનો ઉત્તરાર્ધ.

પાંચ વરસના અંતરાલ પછી ફિલ્મ આગળ ચાલે છે. ડોરા જર્મન છે, જયારે ગ્વીડો જ્યુ…પણ એવા કોઇ ભેદભાવ પ્રેમ આગળ શેના ટકે ? સમય હસી ખુશીથી વહેતો રહે છે.કોઇ પણ ને ઇર્ષ્યા આવે એવું સુંદર, સુખદ, પ્રેમાળ દામ્પત્ય જીવન હસી ખુશીથી સભર છે. પાંચ વરસનો રૂપકડો પુત્ર જોસુઆ પતિ, પત્નીનો પ્રાણ છે. જીવનમાં નર્યા નીતર્યા આનંદ સિવાય સિવાય કશું નથી..ગ્વીડોનું બુકશોપ ખોલવાનું શમણું પણ સાકાર થાય છે.

એક દિવસ નાનકડા જોસુઆને મમ્મી ડોરા નાહવા જવાનું કહે છે..પણ ચંચળ પુત્રને આજે નાહવા જવું નથી..

‘ નો..મમ્મા..આઇ હેવ ટૈકન માય બાથ ઓન જસ્ટ ફ્રાઇડે….’ અને તે દોડી જાય છે. પિતા આંખ મીંચકારી પુત્રને સાથ આપે છે. જીવનની એક એક પળ સુંદર બની રહે છે. ત્રણે વચ્ચે સ્નેહનું ઝરણું ખળખળ વહ્યે જાય છે. નહાવાનો આ પ્રસંગનો ઉલ્લેખ જરૂરી એટલા માટે છે કે તે ભવિષ્યમાં આવનાર સમય માટે સંકેતરૂપ છે. એક પણ દ્રશ્ય કે એક પણ વાકય પિકચરમાં નિરર્થક બોલાયેલું કે દર્શાવાયેલું નથી.

“ નો.. આઇ ડોન્ટ વોંટ ટુ ટેક માય બાથ.. “ નિર્દોષ જોસુઆના માસૂમ રીતે બોલાયેલા આ શબ્દો આગળ જતા પ્રેક્ષકોના દિલને હચમચાવી રહે છે.

એકવાર પિતા પુત્ર રસ્તામાં જતા હોય છે ત્યારે પુત્ર જોસુઆ એક દુકાનમાં બોર્ડ વાંચે છે

“ જ્યુઇશ આર નોટ અલાઉડ “ તેના મનમાં પ્રશ્ન થાય છે . તે પિતાને પૂછે છે. કે અહીં આવું કેમ લખ્યું છે ? હાજરજવાબી પિતા તુરત પુત્રને સંતોશકારક રીતે જવાબ આપે છે.
‘ બેટા, એ તો જેને જે માણસો કે જે કોઇ ન ગમતા હોય તે પોતાની દુકાનમાં એવું લખે..ગઇ કાલે હું મારા એક ચાઇનીઝ મિત્ર સાથે કોઇ દુકાનમાં ગયો હતો તો ત્યાં એવું લખેલું હતું કે “ ચાઇનીઝ એન્ડ કાંગારૂ નોટ અલાઉડ.. “
બોલ, તને કોણ નથી ગમતું ? આપણે પણ આપણી દુકાનમાં એને માટે એવું લખીશું. પુત્ર જવાબ આપે છે કે તેને સ્પાઇડર નથી ગમતા.

“ ઓકે..આપણે આપણી દુકાનમાં લખીશું કે સ્પાઇડર નોટ અલાઉડ.. રાઇટ ? “ પુત્રને કોઇ અમંગળ ભાવિની કલ્પના ન આવે માટે એક વહાલસોયો પિતા સતત જાગૃત છે.
આખી ફિલ્મમાં નાના નાના અનેક સંવેદનશીલ પ્રસંગો આવ્યા કરે છે..જે આપણને હચમચાવતા રહે છે.અને ભવિશ્યમાં આવનાર સમયનો સંકેત આપતા રહે છે.

જોસુઆના પાંચમા જન્મદિવસની તૈયારી ચાલે છે. પતિ, પત્ની તેની તૈયારીમાં વ્યસ્ત છે..પણ……

બીજું વિશ્વયુધ્ધ હવે તેના અંતિમ ચરણમાં છે. બરાબર જન્મદિવસના દિવસે જ ગ્વીડૉ અને જોશુઆ..બાપ..દીકરાને જર્મન સૈનિકો આવીને પકડી જાય છે..ગેસ ચેમ્બરમાં લઇ જવા માટે ! …અસંખ્ય યહુદી કેદીઓની સાથે ટ્રેનમાં રવાના કરાય છે. માસૂમ પુત્ર પૂછે છે કે પોતે કયાં જાય છે ?

ગ્વીડોને પણ કયાં જાણ છે કે પોતે કયાં જાય છે ? પણ હાજરજવાબી ગ્વીડો એક ક્ષણ માટે પણ પુત્ર પાસે ઉદાસીની લહેરખી ફરકવા નથી દેતો

‘ બેટા, આપણે ટ્રીપમાં જઇએ છીએ…તારો જન્મદિવસ છે ને તેથી..તું કદી ટ્રેનમાં નથી બેઠો ને ? ’

જો તો કેટલી લાંબી લાઇન છે પ્રવાસે જવા માટે…આપણને માંડ માંડ રીઝ્રર્વેશન મળ્યું છે.. અને હા, ટ્રેનમાં બેસવાની સીટ ન હોય..બધાએ ભેગા ભેગા ઉભા જ રહેવાનું હોય..અસંખ્ય કેદીઓથી ખીચોખીચ ભરેલી ટ્રેનમાં માસૂમ પુત્ર બધાને જોઇને ડરી ન જાય એ માટે સતત હસતા અને જાતજાતની વાતો કરતા ગ્વીડોને જોઇ પ્રેક્ષકોનું હૈયુ હચમચતું રહે છે.

પુત્રના જન્મદિવસની પાર્ટીની તૈયારી કરીને ડોરા પોતાને ઘેર આવે છે ત્યારે ઘર આખું વેરણછેરણ જુએ છે. શું બન્યું હશે તેની કલ્પના ડોરા માટે અઘરી નથી. એક જ ક્ષણમાં તેને ખ્યાલ આવી જાય છે.

કોઇ જ રૂદન નહીં…કોઇ શબ્દો નહીં..ચહેરા પર ભયાનક વેદનાનો ઓથાર…અને તે સીધી સ્ટેશને દોડે છે.પતિ અને પુત્રને ટ્રેનમાં સવાર થયેલા જુએ છે. ટ્રેને ધીમી ગતિ પકડી છે. ડોરા જર્મન સ્ટેશન માસ્તરને કહે છે. મારે પણ આ ટ્રેનમાં જવું છે.
‘ તું જર્મન છે..તારે જવાની જરૂર નથી..’

સ્ટેશન માસ્તર ડોરાની સામે જોઇને જવાબ આપે છે. પણ…

’ મારા પતિ અને પુત્ર એમાં છે..આઇ વોંટ ટુ ગો…સ્ટોપ ધ ટ્રેન ..આઇ સે સ્ટોપ ધ ટ્રેન ‘

અવાજમાં કોઇ રૂદન..આક્રોશ..ફરિયાદ..રોના ધોના..ક્શું જ નહીં..જેનો ઇન્કાર ન થઇ શકે એવી એક મક્કમ વેદના…એક જ વાકય….બાકી જે કહેવું છે તે ચહેરો જ કહે છે. અને ખૂબ અસરકારક રીતે કહે છે. સ્ટેશન માસ્તર એકાદ ક્ષણ ડોરા સામે જોઇ રહે છે.પછી ટ્રેન થોભાવીને ડોરાને તેમાં ચડવાની પરમીશન આપે છે. ડોરા દોડતી દોડતી ટ્રેનમાં ચડે છે. ડોરાનું આ મૌન સમર્પણ છે. અગાધ પ્રેમ છે. પ્રેમની કોઇ જ વાત.. કોઇ શબ્દો અહીં ગેરહાજર છે. અહીં હાજર છે સ્વયં પ્રેમ પોતે.. એ સિવાય બીજું કશું નથી. આ ટ્રેનમાં ચડવાના અર્થની ડોરાને પૂરી ખબર છે..અંજામની તેને જાણ છે જ. છતાં…. ગ્વીડો અને જોસુઆ બીજા ડબ્બામાંથી ડોરાને ટ્રેનમાં ચડતી જુએ છે. જોશુઆ ખુશીથી ચીસ પાડે છે.. ’ મોમ… ગ્વીડો પુત્રને કહે છે..

‘ જો મોમ માટે ખાસ ટ્રેન ઉભી રહી….’ જોશુઆ માને પણ ટ્રેનમાં ચડતી જોઇ બધું ભૂલીને રાજી રાજી થાય છે ! પરંતુ ગ્વીડોનું હૈયુ એક થડકાર અનુભવી રહે છે.

આખી ટ્રેન કેમ્પમાં ઠલવાય છે. જયાં ફકત મોત માટે પોતાના વારાની પ્રતીક્ષા જ કરવાની છે. અને વારો આવે ત્યાં સુધી કરવાની છે તન તોડી નાખતી મજૂરી. સ્ત્રીઓ અને પુરૂષોના કેમ્પ અલગ છે. ડોરાને અલગ કેમ્પમાં લઇ જવાય છે. ગ્વીડો અને જોસુઆને અલગ છાવણીમાં. એક પણ શબ્દ બોલ્યા સિવાય એકમેક સામે જોતા પતિ પત્ની જર્મન સૈનિકોના પહેરા વચ્ચે અલગ થાય છે. એ વેધક તીવ્ર નજર..આંખો કેટકેટલુ બોલી શકે છે એનો અહેસાસ પ્રેક્ષકો સહેલાઇથી કરી રહે છે. વૃધ્ધ, અશક્ત પુરૂષો કે સ્ત્રીઓ જે કામ કરી શકે તેમ નથી એમને સીધા જ લઇ જવાય છે ગેસ ચેમ્બરમાં.. જેમાં ગ્વીડોના અંકલ પણ છે.
ગ્વીડોના કેમ્પમાં ત્યાં રહેવાના નિયમો સમજાવવા એક જર્મન ઓફિસર આવે છે. પણ તેને જ્યુઇશ ભાષા નથી આવડતી તેથી પૂછે છે..

આમાંથી કોઇને જર્મન આવડે છે ? જે પોતે બોલે એનું ભાષાંતર કરી બધાને કેમ્પના નિયમો સમજાવી દે.. એક ક્ષણ…અને ગ્વીડો હાથ ઉંચો કરે છે.. તે ઉભો થઇને ઓફિસર પાસે જાય છે. ઓફિસર પૂરી ક્રૂરતાથી ..નિર્મમતાથી જર્મનમાં એક પછી એક નિયમ બોલે છે. ગ્વીડો જર્મન જાણતો નથી..છતાં જાણે ભાષાંતર કરતો હોય તેમ એક એક વાકય બોલતો રહે છે..એક ક્ષણમાં એક સ્નેહાળ પિતા કેટકેટલું વિચારી લે છે…..

તેની નજર સામે છે ફકત વહાલસોયો પુત્ર..જોશુઆ..જે ધ્યાન દઇને બધું સાંભળતો હોય છે. જર્મન ઓફિસર શું બોલે છે તે ન સમજાવા છતાં તેના હાવભાવ પરથી..તેના અવાજની સખતાઇ પરથી આપણે સહેલાઇથી નિયમોની ક્રૂરતા કલ્પી શકીએ છીએ..
પરંતુ પ્રેક્ષકોના કાનમાં અને હૈયામાં તો પડઘાતા રહે છે..ગ્વીડોના શબ્દો..પુત્રનો જુસ્સો ટકાવી રાખવાની એક પિતાની મથામણ..પુત્ર ડરી ન જાય તે માટે સતત સાવધાન પિતાની મદદે આવે છે તેની સદાની હાજરજવાબી.

“ આ કેમ્પ એક જાતની રમત છે. તેમાં જે વ્યક્તિ સૌથી પહેલા 1000 પોઇંટ કરી શકશે એને સાચુકલી ટેન્ક ઇનામમાં મળશે..( માસૂમ પુત્રને ટેંક ખૂબ જ વહાલી હતી..સાચી ટેંક મેળવવાનું તેનું સપનું હતું. ) આ રમતમાં ત્રણ રીતે પોઇંટ કપાશે..
નંબર એક… જો કોઇ રડશે તો..

નંબર બે… જો કોઇ મમ્મી પાસે જવું છે તેમ કહેશે તો..

નંબર ત્રણ.. જો કોઇ ભૂખ લાગી છે એવી ફરિયાદ કરશે કે લોલીપોપ કે એવું કશું માગશે તો….

માટે જીતવું હોય તો ફરગેટ એવેરીથીંગ…

અને આ રમતમાં બધા બાળકોએ સંતાઇને રહેવાનું છે. હાઇડ અને સીકની આ રમતમાં જો કોઇ બાળક કયારેય પણ કોઇ ગાર્ડને દેખાઇ જશે તો એના પોઇંટ કપાઇ જશે. ગાર્ડ બધાને શોધવાની મહેનત કરશે..અને તે આપણી તરફ રફ બનશે કેમકે તેમને પોતાને ટેંક જીતી લેવી છે.

ગાર્ડ અને પુત્ર સામે વારાફરતી જોતો ગ્વીડો ગાર્ડનું વાકય પૂરું થાય એટલે પૂરા જુસ્સાથી..કોઇ ભય સિવાય એક પછી એક વાકય બોલતો રહે છે. જેને લીધે તે રમતનો ભ્રમ ઉભો કરવામાં..પુત્રને છેતરવામાં સફળ થાય છે. માસૂમ પુત્રના ચહેરા પર સંતોષની..સમાધાનની એક લકીર…. અને પ્રેક્ષકોની આંખ ભીની ભીની…

સ્ત્રી અને પુરૂષોના કેમ્પ અલગ અલગ જગ્યાએ છે. પત્નીને પોતાના સમાચાર પહોંચાડવા માટે જીવના જોખમે એક યુક્તિ ગ્વીડો શોધી કાઢે છે. પહેલીવાર પતિ અને પુત્રના સમાચાર પરોક્ષ રીતે સાંભળીને ડોરાના ચહેરા પર જે ભાવ દેખાય છે..કોઇ શબ્દો વિના એક માની મથામણ…પીડા, ઝૂરાપો વ્યકત થયા છે…એ દ્રશ્ય મનમાંથી જલદીથી હટી શકે તેમ નથી.

એક દિવસ ડોરા લાઉડસ્પીકર પર ગાર્ડની બૂમ સાંભળે છે બધા બાળકોને એકી સાથે શાવર લેવા..નહાવા માટે જવાનું છે. એક સ્ત્રી ડોરાને ધીમેથી તેનો અર્થ સમજાવે છે..શાવર લેવા અર્થાત્ ગેસ ચેમ્બરમાં એકી સાથે બધા બાળકોની કતલ….! ડોરાનું આખ્ખું યે અસ્તિત્વ લાગલું જ ભયભીત બની ઉઠે છે. તેની ચકળવકળ થતી આંખોમાં અકથ્ય, નિસહાય વેદના છલકે છે એક માની મજબૂરી….જે કશું જ બોલી શકવા સમર્થ નથી.ડોરાના ચહેરા ઉપર પ્રેક્ષકોને વલોવી નાખતા ભયનું જે લીંપણ થયેલું છે તે દ્ર્શ્ય અદભૂત છે.

અને કરૂણતા તો જુઓ… શાવરના… નહાવાના આ અર્થથી બેખબર ગ્વીડો પુત્રને સમજાવે છે શાવર લેવા જવા માટે.. અતીતના દ્રશ્યનું અહીં અદભૂત રીતે સમન્વય સધાય છે. જોસુઆ દૂર ઉભો રહીને ના પાડે છે કે તે નહીં જાય..તેને અત્યારે નથી નહાવું. ઉપર કામ કરતો પિતા નહાવા માટે મોટેથી આગ્રહ કરતો રહે છે.. પ્રેક્ષકોની ધડકન વધતી રહે છે. ભીતરમાં ભયનું એક લખલખું…કયાંક પુત્ર પિતાની વાત માનીને નાહવા જશે તો ? પણ પુત્રને આજે નહાવાનું મન નથી તેથી પિતાની વાત ગણકાર્યા સિવાય તે દોડીને પોતાની જગ્યાએ જઇને સંતાઇ જાય છે…અને પ્રેક્ષકોના હૈયામાં ક્ષણિક હાશકારો…

એકવાર પુત્રને શંકા જાગે છે કે બીજા કોઇ બાળકો તો આ રમત રમતા દેખાતા નથી.. ગ્વીડો હસીને તેને સમજાવે છે કે આ રમતનો નિયમ છે કે કોઇએ ગાર્ડની નજરે ન ચડવું..એટલે બધા તારી જેમ સંતાઇ ગયા છે. જોશુઆ દલીલ કરે છે. ત્યાં જ ગ્વીડોની નજર બહાર રમતા જર્મન બાળકો પર પડે છે..જેઓ હકીકતમાં હાઇડ એન્ડ સીકની રમત રમતા હોય છે. પિતા તુરત પુત્રને ઉંચકીને બતાવે છે..એક છોકરો એક બોક્ષમાં સંતાતો અને બીજા તેને શોધતા…દોડતા દેખાય છે. પિતા સમજાવે છે.

‘જો..બધા બાળકો કેવા સંતાયા છે..પણ ઇનામ આપણે જ જીતવું છે હોં…આપણે જ લીડમાં છીએ’

બીજા બાળકોને જોઇ જોશુઆને વિશ્વાસ આવે છે. તે પણ દોડીને સંતાઇ જાય છે. પિતાનો શ્વાસ હેઠો બેસે છે. આખો દિવસ કેદીઓને ભયંકર મજૂરી કરવી પડે છે. કેમ્પમાં પાછો ફરે ત્યારે પિતાની હાલત જોઇને પુત્રના મનમાં અનેક પ્રશ્નો જાગે છે. ત્યારે….

’ બેટા, મોટાઓને પોઇંટ જીતવા માટે આખો દિવસ ટગ ઓફ વોરની અને એવી બીજી રમતો રમવાની છે. તેથી બધા થાકી જાય છે. કદીક પડી જાય છે તેથી લાગે છે..રમતમાં પોતે પણ પડી જવાથી લાગેલું છે. એમ હસીને સમજાવતા ગ્વીડાને મોતનો ડર નથી..પરંતુ નાનકડા પુત્રને સાચી પરિસ્થિતિની જાણ કોઇ પણ હિસાબે ન થાય.એ ડરી ન જાય..ભયભીત ન બની ઉઠે.. એ એક માત્ર ચિંતા…મોત ભલે આવે..પણ એ આવ્યા પહેલા તો હારી ન જ જવાય..છેલ્લી ક્ષણ સુધી ઝઝૂમવાનું તો ખરું જ…. રોજ સાંજે કારમી મજૂરીથી થાકીને આવેલા પિતાને કેમ્પમાં આખો દિવસ સંતાઇને પડી રહીને પિતાની પ્રતીક્ષા કરતો પુત્ર પૂછતો રહે છે.
“ ડેડી, આજે આપણા કેટલા પોઇંટ થયા ? “

પુત્રના એ પ્રશ્નના જવાબમાં થાકથી લોથપોથ પિતા સતત હસતા રહીને પોઇંટના હિસાબ, કિતાબ તેને આપતો રહે છે. હાસ્યની એ કૃત્રિમતા માસૂમ પુત્ર ન સમજી શકે પરંતુ પ્રેક્ષકોથી તે છૂપી રહી શકે તેમ નથી જ.

‘ આજે આપણા પચાસ પોઇંટ થયા.’ હિસાબ સમજાવતા પિતાને કોઇ પણ ભોગે દીકરાનો જુસ્સો ટકાવવાનો છે. દિવસભરની કારમી મજૂરી બાદ પોતાને મળેલી બ્રેડનો ટુકડો ખિસ્સામાં સંતાડીને પુત્ર માટે લાવી તેને ખવડાવે છે. પણ એક દિવસ ગ્વીડો કામેથી આવે છે ત્યારે પુત્ર ઉદાસ છે. પિતાને પૂછે છે..

’ ડેડી, આપણને બધાને અહીં ઓવનમાં બાળી નાખવાના છે ? ‘ પિતા સ્તબ્ધ..!

‘ આવું તને કોણે કહ્યું ? અરે, એ બધા ખોટું બોલે છે..તેમને ટેંક જોઇએ છીએ ને ?એટલે ? તેં તો ઓવન જોયું છે ને ? માણસ કંઇ ઓવનમાં સમાય ? મને તો એમ કે તું સ્માર્ટ છો..પણ…’

કહેતા કહેતા ગ્વીડો હસી હસીને બેવડ વળી જાય છે. એ હાસ્ય પ્રેક્ષકોને રડાવીને જ રહે છે. બેટા, બધા તને કેવો મૂરખ બનાવે છે ? એ લોકો તને જીતવા દેવા નથી માગતા એટલે…

પરંતુ જોશુઆના મનનું સમાધાન નથી થતું..એને શંકા જાગે છે..કશુંક ખોટું હોવાની..પોતે અહીંથી જઇ શકે તેમ નથી એવું લાગતા તે બાળસહજ જીદે ચડે છે.. ’ મારે નથી રમવું…મારે મમ્મી જોઇએ છે..મારે ઘેર જવું છે.. એકાદ ક્ષણ ગ્વીડો વિચારે છે..પુત્રને કેમ ખાત્રી કરાવવી..પુત્રને વિશ્વાસ કેમ અપાવવો ?

‘ બેટા, જો બહાર કેટલો વરસાદ છે..તને તાવ આવી જશે…’ ’ આઇ ડોન્ટ કેર..ભલે તાવ આવે..મારે ઘેર જવું છે..મમ્મી પાસે જવું છે….’ ગ્વીડો જુએ છે કે આ વખતે પુત્રને કોઇ રીતે સમજાવી શકાય તેમ નથી. અને ગમે તેમ કરીને બાળકના મનની શંકા દૂર થવી જોઇએ..

‘ઓકે..ચાલ, આપણે ઘેર જઇએ..તારે નથી રમવું ને ? આપણે જીતવામાં સૌથી આગળ છીએ..આપણા પોઇંટ સૌથી વધારે થયા છે. પણ શું થાય ? ભલે ટેંક બીજું કોઇ લઇ જતું.’ એમ કહેતો ગ્વીડો પુત્રને તેડીને દરવાજા સુધી જતા જતા બીજા સાથીઓને ટેંક કેમ ચલાવવી તેની સૂચનાઓ આપતો રહે છે.અમે તો ઘેર જઇએ છીએ..જોસુઆને અહીં નથી ગમતું.તેથી અમારે ટેંક નથી જોતી.જોકે અમે પોઇંટમાં સૌથી આગળ છીએ…પણ શું થાય ? જોશુઆને ટેંક નથી જોતી. વગેરે વગેરે…’ પુત્રને તેડીને તે દરવાજા સુધી પહોંચે છે.પુત્રનો પ્રશ્ન આવે છે..

’ ડેડી, આપણે ખરેખર મન થાય ત્યારે અહીંથી ઘેર જઇ શકીએ છીએ ?’

’ ઓફકોર્સ બેટા.. તને શું એમ છે કે આપણને અહીં કોઇએ પરાણે રોકી રાખ્યા છે. ? નો..વી કેન લીવ એટ એની મોમેન્ટ.. આપણે ટેંક જીતવામાં જ છીએ.. પણ ઇટ્સ ઓકે..તારે સાચી ટેંક નથી જોતી..તેથી આપણે હવે નથી રમવું..ચાલો, આપણે પાછા જઇએ છીએ…’

પુત્રને તેડીને ગ્વીડો ચાલતો રહે છે. જોશુઆને ખાત્રી થાય છે કે પોતે કેદમાં નથી અને ઇચ્છે ત્યારે પાછા ઘેર જઇ શકે છે. મનમાં જાગેલી શંકાનું સમાધાન થતા ફરીથી ટેંક જીતવાની બાળકની ઇચ્છા જાગૃત થાય છે. પિતા સાચું બોલે છે એવો વિશ્વાસ જાગે છે. અને તે પિતા પાસેથી નીચે ઉતરી જાય છે..

‘બહાર કેટલો વરસાદ છે..મને તાવ આવી જશે તો ? ‘

બોલતા બોલતા દોડીને પુત્ર ફરી એકવાર પોતાની જગ્યાએ સંતાઇ જાય છે. પિતાનો હાશકારો છલકાય છે.

એક દિવસ ગ્વીડોને પેલા જર્મન ડોકટરનો ભેટો થાય છે. કેદી તરીકે ઉભેલા ગ્વીડોને ડોકટર ઓળખી જાય છે. ધીમેથી એટલું જ બોલે છે.. ’ગ્રાંડ હોટેલ.. ? ”
ગ્વીડો માથું હલાવી હા પાડે છે. ડોકટર તેને સાંજે પાર્ટીમાં વેઇટરનું કામ સોંપે છે. ગ્વીડો બધાને કહે છે કે તે ડોકટર તેને ઓળખે છે..તેનો મિત્ર છે તે અહીંથી છૂટવાનો કોઇ રસ્તો બતાવશે..! આશાનું ઝાંખુપાંખુ કિરણ પહેલીવાર અહીં નજરે ચડે છે. ગ્વીડોના મનમાં અને સાથે સાથે પ્રેક્ષકોના મનમાં પણ .. …પણ… જોસુઆની મમ્મી ડોરા જર્મન હોવાથી જોસુઆ જર્મન બાળકો જેવો જ દેખાતો હતો. એક દિવસ ગાર્ડની નજરે જોસુઆ ચડી જાય છે.તેને જર્મન બાળક સમજીને ગાર્ડ જોસુઆને પાર્ટીમાં લેવા તેની નજીક આવે છે ત્યારે તે પહોંચે તે પહેલાં ગ્વીડો દોડીને પુત્રને સમજાવે છે કે જો તું એક પણ શબ્દ નહીં બોલે તો તને પોઇંટ મળશે..કોઇ કંઇ પણ પૂછે તો નહીં બોલવાનું..પ્રોમીસ આપ કે તું એક પણ અક્ષર નહીં બોલે..નહીંતર આપણે હારી જશું.પુત્ર બોલે તો તેની જ્યુઇશ ભાષાની લીધે તે પકડાઇ જાય..પુત્ર પ્રોમીસ આપે છે.

ગાર્ડ જોસુઆને અન્ય જર્મન બાળકો સાથે જમવા બેસાડે છે.ઘણાં સમય બાદ સારું સારું ખાવાનું મળતા જોસુઆ ખુશ થઇને ખાય છે.પિતા વેઇટર તરીકે દરેક ટેબલ પર પીરસતો રહે છે. જોસુઆને તેની પ્રિય વાનગી પીરસાય છે ત્યારે જોસુઆ ખુશ થઇને ભૂલથી પોતાની ભાષામાં ..જ્યુઇશમાં બોલી ઉઠે છે..
‘ થેંકયુ..’

જર્મન ગાર્ડ ચમકે છે..દોડીને ઓફિસરને બોલાવવા જાય છે. ગ્વીડો બેબાકળો…અને પ્રેક્ષકોના શ્વાસ અધ્ધર..ઓફિસર આવે એટલી જ વાર..અને ખેલ ખતમ…

પણ..ઓફિસર આવે છે ત્યારે દરેક જર્મન બાળકો મોટેથી એકીસાથે “ થેંકયુ” બોલતા હોય છે…થેંકસ ટુ ગ્વીડો….અને ગ્વીડોની હાજરજવાબી .

ફરી એકવાર હાશકારો….પણ કયાં સુધી ? એ સવાલ પ્રેક્ષકના મનમાં સતત ઘૂમરાતો રહે છે.
ત્યાં પાર્ટીમાં પેલો પઝલનો શોખીન જર્મન ડોકટર ગ્વીડોને છૂપી રીતે એક તરફ આવવાનું સૂચન કરે છે. ..ગ્વીડોની સાથે સાથે આપણા મનમાં પણ આશા જાગે છે કે આ જર્મન ડોકટર તેને જરૂર મદદ કરશે..

આતુર ગ્વીડો અનેક આશાઓ લઇને છાનોમાનો તેની પાસે પહોંચે છે..તેની આંખોમાં ચમક ઉભરાય છે.જાણે કોઇ દેવદૂત મળ્યો હોય….પરંતુ ડોકટરને પોતાની કોઇ પઝલનો ઉકેલ નથી મળતો એથી મૂંઝાયેલો છે.ગ્વીડો તેની પાસે આવતા જ ડોકટર તેને પઝલનો ઉકેલ પૂછે છે..બાકી બીજી કોઇ નિસ્બત તેને ગ્વીડો સાથે નથી.. ગ્વીડો આઘાતથી સ્તબ્ધ…બિલકુલ મૌન બનીને ડોકટર સામે જોઇ રહે છે.

ગ્વીડોની સાથે પ્રેક્ષકોના મનમાં પણ આક્રોશ ઉભરાયા સિવાય રહેતો નથી.એ દ્રશ્ય એટલી સરસ રીતે ફિલ્માવાયું છે. કે આપણે આખા હલબલી જઇએ. માણસ કઇ હદે સ્વાર્થી બની શકે છે..જયારે કોઇના જીવનમરણનો સવાલ હોય ત્યારે પણ એને ફકત પોતાની પઝલ ઉકેલવામાં જ રસ છે.

રોજ રોજ કેદીઓની સંખ્યા ઘટતી રહે છે અને હાડપિંજરોનો ઢગલો મોટો થતો રહે છે.
પુત્ર તેની નિર્દોષતા, પિતાની સમજાવવાની શક્તિ અને ટેંક જીતવાની પ્રબળ ઇચ્છાને લીધે પિતાની બધી વાત સ્વીકારતો રહે છે. પિતા રોજ પોઇંટ ગણાવીને કહેતો રહે છે કે પોતે જ સૌથી આગળ છે..અને હવે જીતવાને બહું વાર નથી…આશાની લકીર ખેંચાતી રહે છે. અંતે યુદ્ધ પુરૂં થયાની ઘોષણા થાય છે. અમેરિકન સૈન્ય આવી પહોંચવાની તૈયારી છે. એ લોકો પહોંચે એ પહેલાં જર્મનો છેલ્લીવાર ફરી વળે છે..કોઇ બચ્યું હોય તો તેને ખતમ કરવા માટે.. હવે ધારે તો ગ્વીડો પુત્રની સાથે પોતે પણ સંતાઇને પોતાનો જીવ અવશ્ય બચાવી શકે તેમ છે..પરંતુ..તેનો પ્રેમ તેને એમ કરવાની ઇજાજત કેમ આપે ?

ગ્વીડો પત્નીને શોધવા નીકળે છે.એક મોટા બોક્ષમાં પુત્રને સંતાઇ રહેવાનું કહે છે. જેમાં એકવાર જોસુઆએ જર્મન બાળકને સંતાતા જોયો હતો…પિતા સમજાવે છે કે બધા બાળકો હારી ગયા છે અને પાછા ચાલ્યા ગયા છે. હવે તેમને જીતવા માટે ફકત 40 જ પોઇંટ ખૂટે છે..960 પોઇન્ટ તેઓ જીતી ચૂકયા છે. આજે છેલ્લો દિવસ છે. જો તે એક પણ શબ્દ બોલ્યા સિવાય આ બોક્ષમાં સંતાઇ રહેશે..અને કોઇ જ ન દેખાય ત્યારે જ બહાર નીકળશે તો તેઓ જીતી જશે..આ છેલ્લી તક છે ટેંક જીતવા માટેની….પુત્ર પ્રોમીસ આપે છે બોક્ષમાં સંતાય છે અને બોક્ષના કાણામાંથી પિતાને જોતો રહે છે. ગ્વીડો જોખમ વહોરીને પત્નીને શોધવા મરણિયો બને છે. પણ… પકડાઇ જાય છે..અને બંદૂક સાથે ગેસ ચેમ્બર તરફ…

પરંતુ મોત તરફ જતા ગ્વીડોને ખબર છે કે સંતાઇ રહેલો પુત્ર પોતાને બોક્ષના કાણામાંથી જુએ છે તેથી પોતે જીતી ગયા હોય એમ પુત્ર સામે આંખ મિંચકારે છે. ભલેને પીઠમાં બન્દૂક ખોંચાતી હોય…પુત્ર સામે છેલ્લું સ્મિત ફરકાવે છે. પુત્ર ખુશખુશાલ…પિતાને જોઇ પુત્રના ચહેરા પર માસૂમ સ્મિત અંકાય છે. જતા જતા પણ એક બાપ પોતાના વહાલા દીકરાને હસાવી જાય છે. પ્રેક્ષકોની આંખમાં આંસુ છલકે છે. ગ્વીડો વટથી કૂચ કરતો હોય અને જાણે પોતે જર્મન ગાર્ડને લઇ જતો હોય તેમ માર્ચ કરે છે. ગેસ ચેમ્બરમાં પહોંચે છે. એક ધડાકો સંભળાય છે..અને બધું પૂરું..

શાંતિ છવાય છે. જર્મનો નીકળી ચૂકયા છે. આસપાસ કોઇ નથી દેખાતું તેની ખાત્રી થતાં જોસુઆ પિતાના કહ્યા મુજબ બહાર નીકળે છે. પિતાને શોધવા બે ડગલા ચાલે છે ત્યાં જ…સામેથી એક મોટી ટેંક ધીમે ધીમે જોસુઆ પાસે આવે છે. ટેંક ઉપર ઉભેલો અમેરિકન ઓફિસર બાળકને જોઇ સ્મિત ફરકાવે છે..જોશુઆ ટેંક સામે તાકી રહે છે..તેના ચહેર પર ખુશી છલકે છે. નર્યા વિસ્મયથી તેની પહોળી થયેલી આંખોમાં ટેંક જીત્યાની ચમક..અને દુનિયાભરનું અચરજ છવાય છે…” વાઉ ! “

બે હાથ ઉંચા કરીને ઉભેલા નાનકડા જોશુઆની આશ્રવર્યચકિત થયેલી આંખોનું દ્રશ્ય દિગ્દર્શકની કુશળતાનું પ્રતીક બની રહે છે.

‘ પોતે આખરે સાચુકલી ટેંક જીતી ગયા..! “ અમેરિકન ઓફિસર વહાલથી બાળકને ઉંચકી લે છે. પિતાના મોતથી અજાણ જોસુઆનો આનંદભર્યો અવાજ ગૂંજી ઉઠે છે…..
‘ વી વન..ડેડી..વી વન….વી વન રીયલ ટેંક…’
ટેંક તેને લઇને આગળ ચાલે છે ત્યાં જોસુઆને તેની મમ્મી દેખાય છે..

’મોમ…’ ખુશીથી છલકતો જોશુઆ બૂમ પાડે છે. ઓફિસર તેને નીચે ઉતારે છે..મા દીકરાનું મિલન ભલભલાની આંખમાં પાણી લાવી દેવા સમર્થ છે. ડોરાની એક આંખમાં પતિને ગુમાવ્યાની વેદના અને બીજી આંખમાં પુત્ર મળ્યાની ખુશી….જોશુઆના શબ્દો વાતાવરણમાં અને પ્રેક્ષકોના અંતરમાં પડઘાતા રહે છે.

” વી વન.. વી વન..” પિક્ચર તો અહીં પૂરું થાય છે.પરંતુ તેની અસરમાંથી જલદી મુકત થવું આસાન નથી. પિકચરની શરૂઆત અને અંતમાં મૉટો થયેલો પુત્ર જોસુઆ પોતાના પિતાએ પોતા માટે આપેલ બલિદાનની વાત કરે છે..અને પિતાને અંજલિ આપે છે..

આ પિકચરને યોગ્ય રીતે જ એ દાયકાનો માસ્ટરપીસ કહેલ છે.જીવન સુંદર છે..છેલ્લી ક્ષણ સુધી જીવવાનું છે..સારી રીતે જીવવાનું છે. પરિસ્થિતિઓથી ડરીને ભાગવાનું નથી જ…
એકવાર..બે વાર નહીં..અનેક વાર જોવી ગમે..માણવી ગમે એવી અદભૂત આ ફિલ્મ બની છે. દરેક વખતે એક અલગ સત્ય ઉઘડતું રહે..દરેક વખતે એક સંવેદના તમને અચૂક હચમચાવી રહે એની પૂરી ખાત્રી…પ્રેમ અને આનંદ..માનવજીવનની સૌથી મોટી બે અનુભૂતિથી છલોછલ આ ફિલ્મ જોનારને અચૂક સ્પર્શી રહેશે.

( ઉદ્દેશ જુન 2011માં પ્રકાશિત લાઇફ ઇઝ બ્યુટીફુલનો રસાસ્વાદ )